نهج البلاغه

مؤلف:
ابوالحسن محمد بن حسين بن موسي موسوي بغدادي، معروف به سيد رضي (م 406 ق).
زندگينامه و اظهار نظرها:
وي در شهر بغداد و در خانواده اي شريف و اصيل و از نسل امامان معصوم - عليهم السلام - به دنيا آمد. نسب او از پدر به ابراهيم مجاب فرزند امام موسي کاظم - عليه السلام - و از طرف مادر به امام زين العابدين - عليه السلام - مي رسد. پدرش، ابو احمد حسين، از شخصيتهاي برجسته و مورد توجه حکومت، بزرگ سادات، مسئول رسيدگي به شکايات مردم و امير حج بود. مادرش فاطمه، دختر ابو محمد حسين بن احمد بن محمد کبير، زني دانشمند و با تقوا بود و شيخ مفيد کتاب احکام النسا را به درخواست ايشان به نگارش درآورد.
شبي شيخ مفيد، فاطمه زهرا - عليها السلام - را در خواب ديد که دست امام حسن و امام حسين - عليهما السلام - را در حالي که دو کودک خردسال هستند، گرفته و نزد او آورده و مي فرمايد: اي شيخ! به اين دو کودک من علم فقه بياموز. شيخ مفيد پس از بيدار شدن، از اين خواب خود شگفت زده مي شود. صبح همان روز مادر سيدرضي و سيدمرتضي، اين دو کودک را نزد او مي آورد و مي گويد: اي شيخ! به اين دو کودک من علم فقه را بياموز. شيخ مفيد از اين حادثه منقلب و گريان گشت و خواب خود را براي آنان تعريف کرد و مسئوليت تربيت و تعليم اين دو سيد بزرگوار را عهده دار گرديد.
سيد رضي شخصيتي انديشمند و داراي قدرت هوش و درکي بالا بود. او مدرسه اي در شهر بغداد تأسيس کرد و به تربيت شاگرداني در علوم اسلامي پرداخت و کتابخانه بزرگي نيز براي استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.
استادان:
شيخ مفيد، ابوبکر محمد بن موسي خوارزمي، ابوالحسن علي بن عيسي ربعي، ابوالفتح عثمان بن جني موصلي، ابوسعيد حسن بن عبدالله سيرافي.
تأليفات:
نهج البلاغه، خصائص ائمه، تلخيص البيان عن مجاز القرآن، المجازات النبويه، حقائق التأويل في متشابه التنزيل.
معرفي اجمالي کتاب:
اين کتاب شريف در سه بخش شامل خطبه ها و نامه ها و برخي از سخنان کوتاه و گهربار اميرالمؤمنين و امير بيان علي بن ابي طالب - عليه السلام - است که در موقعيتهاي گوناگون بيان فرموده يا براي افراد مختلف نوشته است. کلام اميرالمؤمنين - عليه السلام - دو خصوصيت ويژه دارد: اول، زيبايي و فصاحت و انسجام بي نظير که آن را «فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق» قرار داده است. دوم، تأثير و نفوذ شگفت انگيز آن؛ به طوري که نه تنها در آن زمان، که پس از چهارده قرن هنوز هم هر شنونده اي را تحت تأثير قرار مي دهد. نهج البلاغه کتابي است که بزرگ ترين فصحا و بليغ ترين گويندگان در طول تاريخ افتخار خويش را در محضر نهج البلاغه بودن دانسته اند. نهج البلاغه کتابي نيست که تنها از حيث لفظ، اوج قله هاي فصاحت را فتح کرده باشد؛ بلکه محتوا و مضمون اين کتاب شريف نيز تالي و دنباله رو قرآن است.
سيد رضي در مقدمه نهج البلاغه مي نويسد: «امير المؤمنين - عليه السلام - در موضوعات و ابواب مختلف کلماتي دارد و هرگاه انسان در يک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه مي کند، شک نمي کند که اين سخنان از کسي است که تمام عمر خويش را در همان رشته سپري کرده است؛ وقتي در باب زهد داد سخن مي دهد، گويي هيچ بهره اي جز زهد و عبادت ندارد و گويي تمام عمر خويش را در گوشه خانه اي يا در پاي کوهي گذرانده که هيچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
سيدرضي علاوه بر تبحّر در رشته هاي مختلف علوم اسلامي، يکي از بزرگ ترين ادبا و شعراي زمان خويش قلمداد مي شد. سيد رضي در مقدمه نهج البلاغه انگيزه خود را در جمع آوري اين کتاب شريف چنين بيان مي دارد: «من در سنين جواني شروع به تأليف کتابي در خصائص ائمه - عليهم السلام - نمودم تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچين شده جمع آوري نمايم. زماني که خصائص مربوط به اميرالمؤمنين - عليه السلام - را به اتمام رساندم، مشکلاتي پيش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمايم. در پايان فصول اين کتاب، فصلي در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن خطبه ها و نامه هاي مفصل ايشان را ذکر نکرده بودم. چون عده اي از دوستان اين فصل از کتاب را ديدند، برايشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابي مستقل درباره کلمات گرانبهاي اميرالمؤمنين - عليه السلام - در موضوعات گوناگون تأليف نمايم. من هم که ديدم چنين گردآوري تاکنون انجام نشده، دست به تأليف اين کتاب عظيم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم».
ذکر اين نکته لازم است که سيد رضي از بين منابع فراواني که در اختيار داشته، قسمتهايي را گلچين کرده است.
نهج البلاغه داراي سه محور اصلي است:
1. خطبه ها که شامل 239 خطبه است و از نظر زماني به سه بخش تقسيم مي شود: الف) قبل از حکومت، مانند خطبه هاي 5 ـ 67 ـ 139 و... ؛ ب) در هنگام خلافت، مانند خطبه هاي 3 ـ 12 ـ 15 - 16 و... ؛ ج) بعد از خلافت، مانند خطبه هاي 20 ـ 21 - 27 ـ 105 ـ 47 ـ 108 و....
2. نامه ها که شامل 79 نامه است و تقريباً تمام آنها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند.
3. کلمات قصار يا قصار الحکم که شامل 480 کلمه است و از حيث موضوعات بسيار متنوع است.
شروح و تعليقات:
شرح ابن ميثم بحراني (م 679 ق) ، شرح ابن ابي الحديد معتزلي، شرح محمد عبده، شرح علامه محمدتقي جعفري، منهاج البداعة، از قطب الدين راوندي، شرح فخررازي مفسر بزرگ اهل سنت، شرح موضوعي علامه شوشتري، بهج الصباغه در 14 جلد.
چندين مستدرک نيز بر اين کتاب شريف تا به حال نوشته شده که عبارت اند از: مستدرک نهج البلاغه، از هادي کاشف الغطاء؛ نهج السعاده در هشت جلد، از محمدباقر محمودي؛ ملحق نهج البلاغه، از احمد بن يحيي و ... .
وضعيت نشر:
اين کتاب بارها در ايران و لبنان منتشر شده است. مرحوم حاج شيخ محمد علي انصاري آن را به نثر ترجمه و شرح نموده و تمام آن را هم به نظم در آورده و در 10 جلد به چاپ رسيده و نيز به همت انتشارات دارالهجره قم، به قطع وزيري منتشر شده است.
منبع: کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي